بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی شیعه در دوره سلجوقیان شرق

بدنبال تسلط سلجوقیان بر ایران و عراق و به سبب حمایت آنان از تسنن، شیعیان با سختگیری فرمانروایان جدید مواجه شدند به گونه ای که پیشوای دینی آنان - شیخ طوسی - مجبور به ترک بغداد شد. اما این شرایط، پایدار نماند و بدنبال تیرگی روابط سلجوقیان در طی سلطنت با دستگاه خلافت، شیعیان با تجدید قدرت سیاسی خود در عرصه ی اجتماعی از قدرت و نفوذ برخوردار شدند و نیز توانستند در عرصه ی فرهنگی ایفای نقش نمایند. نفوذ اجتماعی خاندان های شیعه مذهب به ویژه نقیبان شهرها، توجه خاص شیعیان به مسایل، باورها و مرسوم مذهبی خویش و تبلیغ مواضع خود از طریق منقبت خوانی، رونق مجامع و محافل علمی و فرهنگی شیعیان و زندگی دوستانه شیعیان با سایر مذاهب از جمله عواملی اجتماعی شیعی هستند که در ایجاد این تحول نقش داشته اند. البته سلجوقیان در این دوره نبردهایی با اسماعیلیان داشته اند که در ایجاد این تحول اجتماعی و فرهنگی برای دیگر شیعیان نیز بی تاثیر نبوده است. در عرصه ی مذهبی نیز با رونق مکتب شیخ طوسی و ایجاد مدارس متعدد، زمینه ی تربیت دانشوران دینی فراهم گردید و بر توانایی شیعیان برای مقابله با مخالفان عقیدتی افزوده شد. اسماعیلیان نیز با ترویج عقای مذهبی خود به گسترش آیین اسماعیلی پرداخته و در این راه از انجام اقدامات خشونت بار دریغ نورزیدند. در مقابل، دیگر شیعیان با سیاست تقیه و تسامح اقتدار معنوی خود را فراهم و زمینه ی نشر و ترویج عقاید مذهبی و آثار فرهنگی خود در دراز مدت را ایجاد نمودند. این رساله علاوه بر بررسی اوضاع اجتماعی و فرهنگی شیعه در طی دوران سلطنت سلجوقیان شرق به تبیین عوامل موثر در تغییر اوضاع به سود آنان و نقش هر یک از این عوامل در آن دوران نیز پرداخته است.